31 października 1517 roku augustiański mnich i profesor teologii Marcin Luter (1483–1546), zgodnie z ówczesnym zwyczajem ogłosił lub przybił do drzwi kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez, które dotyczyły nadużyć w Kościele Zachodnim, związanymi ze sprzedażą odpustów.
Ogłoszenie tez nie od razu zmieniło kościelną rzeczywistość – wielu reformatorów przed Lutrem postulowało reformę Kościoła, stąd też wystąpienie Wittenberskiego Reformatora wpisywało się w pasmo długich dążeń do odnowy religijnej europejskiego chrześcijaństwa.
Sprzeciwienie się sprzedaży odpustów i wezwanie do dysputy nad stanem Kościoła trafiło na podatny grunt. Dzięki wynalazkowi druku idee Lutra w krótkim czasie zyskały wielu zwolenników. Wszystkie stany społeczne: książęta, mieszczanie, rycerstwo, ale też chłopi dostrzegali w nowo powstałym ruchu możliwości odnowy duchowej, jak i realizacji celów politycznych i społecznych. Luter postulował rozdział „władzy kluczy” od „władzy mieczy”, przyznał prymat władzy świeckiej nad kościelną. Uważał, że dysponowanie sakramentami dało duchownym wyższość nad świeckimi, był za zniesieniem większości sakramentów, za ewangeliczne uznając jedynie chrzest, pokutę i komunię. Za niezgodne z Ewangelią uważał również kult obrazów i świętych. Wprowadzono liturgię mszy w języku narodowym. Reformatorzy XVI wieku przywrócili prawo wszystkich wierzących do przyjmowania Komunii świętej pod dwiema postaciami. Teologiczny spór między Marcinem Lutrem a Ulrykiem Zwinglim, dotyczący obecności Chrystusa w komunijnych elementach chleba i wina (pierwszy mówił o obecności realnej, drugi – o symbolicznej) był wystarczającym powodem do rozejścia się obu nurtów Reformacji – luteranizmu i ewangelicyzmu reformowanego.
Reformacyjne hasła, w szczególności te dotyczące podporządkowania spraw państwa tylko władzy świeckiej zostały w krótkim czasie wykorzystane przez niemieckich władców. Umożliwiło to sekularyzację zakonów i zagarniecie ich majątków oraz niezależność zarówno od od papiestwa, jak i od cesarza, który pozostał ostoją katolicyzmu. Rycerstwo liczyło na nadania ziemskie po zakonach i biskupstwach, uciskani podatkami mieszczanie i chłopi oczekiwali polepszenia losu.
Żądania sprawiedliwości, zniesienia dziesięcin i przywilejów feudalnych legły u podłoża wystąpień chłopskich, które w latach 1524–1525 objęły zasięgiem prawie całe Niemcy. Na czele powstania, które wybuchło w Turyngii, stanął Tomasz Münzer. Sformułował on program nawołujący powstańców do całkowitego zniesienia ucisku feudalnego. Również na terenie Szwabii powstańcy ułożyli program tzw. dwanaście artykułów, który zawierał między innymi hasła „wolności słowa bożego”, zniesienia zależności poddańczej i ograniczenia dziesięcin. Wojna zakończyła się klęską chłopów, a ich przywódcy zostali straceni.
Zakończenie starć z chłopstwem nie uspokoiło jednak sytuacji w Rzeszy. W 1529 r. na sejmie w Spirze grupa posłów zaprotestowała przeciw uchwale zabraniającej szerzenia haseł nowej religii. Od tego wydarzenia zwolenników nauki Lutra zaczęto nazywać protestantami. Rywalizacja o wpływy między katolikami, na czele których stał cesarz Karol V Habsburg, a protestantami, którzy zawiązali obronny związek nazwany Związkiem Szmalkaldzkim, doprowadziło do wojny domowej w latach 1546–1547. Ostateczne rozwiązanie zawiłych kwestii religijnych na terenie Rzeszy przyniósł pokój religijny zawarty w 1555 r. w Augsburgu. Przyjęto zasadę „Cuius regio, eius religio”, czyli czyja władza, tego religia. Zasada ta uzależniała od woli władcy wyznanie obowiązujące w każdym z państw Rzeszy.
Rok 1517 jest punktem orientacyjnym w dziejach Europy i historii Kościoła, oznaczającym z jednej strony nową epokę w życiu religijnym Starego Kontynentu, na którą składa się renesans teologii i pobożności, ponowne sięgnięcie do źródeł biblijnych i patrystycznych, a z drugiej wyodrębnienie się w Kościele Powszechnym (Katolickim) nurtu reformacyjnego, z którego w kolejnych latach powstawały niezależne od papiestwa Kościoły ewangelickie. Reformacja, wpisana w kontekst dramatycznych wydarzeń polityczno-społecznych XVI wiecznej Europy, nie była w sferze religijnej radykalną rebelią, a wyrazem wiary i tęsknoty za Ewangelią. W krajach, do których dotarła reformacja i dzięki wynalazkowi druku nastąpiło religijne przebudzenie, a także niespotykany dotąd rozwój kultury: piśmiennictwa w językach ojczystych, muzyki i wielu innych aspektów społecznych.